#: locale=nl
## Tour
### Title
tour.name = Fries Landbouwmuseum
## Skin
### Button
Button_03D37B27_0C7A_63B3_41A1_89572D8C8762_mobile.label = Over
Button_18126A3F_1663_8BEF_41A4_B0EDA1A5F4E3.label = BOOK NOW
Button_18126A3F_1663_8BEF_41A4_B0EDA1A5F4E3_mobile.label = BOOK NOW
Button_1CA392FC_0C0A_2295_41A3_18DEA65FB6AD.label = Locatie
Button_1CA392FC_0C0A_2295_41A3_18DEA65FB6AD_mobile.label = Locatie
Button_1EBF3282_0C0A_1D6D_4190_52FC7F8C00A5_mobile.label = Foto's
Button_1FE4B611_0C0A_256F_418E_EA27E66F8360.label = Kaart
Button_1FE4B611_0C0A_256F_418E_EA27E66F8360_mobile.label = Kaart
Button_33E0F47E_11C1_A20D_419F_BB809AD89259.label = Contact
Button_33E0F47E_11C1_A20D_419F_BB809AD89259_mobile.label = Contact
### Multiline Text
HTMLText_04FFBC2C_1216_7593_41A4_E1B06B145F04.html = Mauris aliquet neque quis libero consequat vestibulum. Donec lacinia consequat dolor viverra sagittis. Praesent consequat porttitor risus, eu condimentum nunc. Proin et velit ac sapien luctus efficitur egestas ac augue.
Nunc dictum, augue eget eleifend interdum, quam libero imperdiet lectus, vel scelerisque turpis lectus vel ligula. Duis a porta sem. Maecenas sollicitudin nunc id risus fringilla, a pharetra orci iaculis. Aliquam turpis ligula, tincidunt sit amet consequat ac, imperdiet non dolor.
Vivamus vitae iaculis turpis. Aliquam imperdiet, elit sed rutrum mollis, neque lacus aliquam lectus.
Mauris aliquet neque quis libero consequat vestibulum. Donec lacinia consequat dolor viverra sagittis. Praesent consequat porttitor risus, eu condimentum nunc. Proin et velit ac sapien luctus efficitur egestas ac augue.
Nunc dictum, augue eget eleifend interdum, quam libero imperdiet lectus, vel scelerisque turpis lectus vel ligula. Duis a porta sem. Maecenas sollicitudin nunc id risus fringilla, a pharetra orci iaculis. Aliquam turpis ligula, tincidunt sit amet consequat ac, imperdiet non dolor.
Vivamus vitae iaculis turpis. Aliquam imperdiet, elit sed rutrum mollis, neque lacus aliquam lectus.
LOREM IPSUM DOLOR SIT AMET, CONSECTETUR ADIPISCING ELIT. MAECENAS CONGHE EROS MAGNA.
Proin sit amet pharetra magna. Donec varius eu nisi at facilisis. Vivamus nibh magna, fermentum ac nibh sit amet, euismod efficitur sem. Fusce blandit, purus sed gravida vulputate, justo quam laoreet quam, et dictum mauris arcu vitae justo. Vivamus euismod condimentum ligula quis feugiat. Cras imperdiet tortor mi, a posuere velit tempus et. Maecenas et scelerisque turpis. Quisque in gravida leo, sed dapibus nibh. Ut at consequat turpis.
LOREM IPSUM DOLOR SIT AMET, CONSECTETUR ADIPISCING ELIT. MAECENAS CONGHE EROS MAGNA.
Proin sit amet pharetra magna. Donec varius eu nisi at facilisis. Vivamus nibh magna, fermentum ac nibh sit amet, euismod efficitur sem. Fusce blandit, purus sed gravida vulputate, justo quam laoreet quam, et dictum mauris arcu vitae justo. Vivamus euismod condimentum ligula quis feugiat. Cras imperdiet tortor mi, a posuere velit tempus et. Maecenas et scelerisque turpis. Quisque in gravida leo, sed dapibus nibh. Ut at consequat turpis.
Fries Landbouwmuseum
Sinds mensenheugenis houden boeren er vee en bewerken ze het land.
Het Landbouwmuseum bewaart de waardevolle sporen die al die landbouwactiviteiten hebben nagelaten.
Het is gevestigd in de 'gelede' Rijksmonumentale W.C. de Groot boerderij ten zuiden van Leeuwarden.
CONTACT:
Address:
Felling 6
8912 CG Leeuwarden
Fries Landbouwmuseum
Sinds mensenheugenis houden boeren er vee en bewerken ze het land.
Het Landbouwmuseum bewaart de waardevolle sporen die al die landbouwactiviteiten hebben nagelaten.
Het is gevestigd in de 'gelede' Rijksmonumentale W.C. de Groot boerderij ten zuiden van Leeuwarden.
CONTACT:
Tel.: +31 511-539420
Address:
Felling 6
8912 CG Leeuwarden
Sinds mensenheugenis houden boeren er vee en bewerken ze het land. Het Landbouwmuseum bewaart de waardevolle sporen die al die landbouwactiviteiten hebben nagelaten.
Felling 6
8912 CG Leeuwarden
Tel. +31 511-539420
GPS: 53.1798706, 5.7892962
Sinds mensenheugenis houden boeren er vee en bewerken ze het land. Het Landbouwmuseum bewaart de waardevolle sporen die al die landbouwactiviteiten hebben nagelaten.
Felling 6
8912 CG Leeuwarden
Tel. +31 511-539420
GPS: 53.1798706, 5.7892962
Veel steden kennen pleinen met namen die naar de veehandel verwijzen, zoals ‘Veemarkt’, ‘Beestenmarkt’, ‘Koemarkt’, of ‘Paardenmarkt’.
Op traditionele veemarkten wordt het vee verkocht met een handslag (handjeklap), waarbij eerst stevig over de prijs is onderhandeld.
De veemarkt was niet alleen voor de boeren maar ook voor de horeca en de detailhandel in de steden van groot belang. Leeuwarden werd de belangrijkste markt voor Noord-Nederland. Verder waren er weekmarkten in onder andere Sneek (tot 1992) en Wolvega (varkens).
Veel lokale en regionale dierenrassen, fruitrassen en landbouwgewassen zijn in de loop van de tijd zeldzaam geworden of verdwenen. Nieuwe rassen hadden soms een grotere opbrengst of voor de groothandel niet gewenste eigenschappen.
Mogelijk konden ze ook beter geoogst worden. Weerstand tegen ziekten was dan ondergeschikt aan commerciële motieven. Instandhouding van deze rassen is belangrijk vanuit cultuurhistorisch oogpunt, maar ook vanwege het behoud van agrobiodiversiteit en genenmateriaal.
Het bewaren van oude rassen kan meewerken aan het ontwikkelen van nieuwe rassen en een impuls geven aan plattelandsontwikkeling. Daarbij behoort het verkopen en serveren van agrarische streekproducten van goede en veilige kwaliteit. Qua smaak hebben deze producten vaak een meerwaarde.
Bedreigde rassen en gewassen:
• Stabij- en wetterhounen
• Roodbont fries vee
• Fries hollands vee
• Zwartbles Schapen
• Friese melkschapen
• Landgeiten
• Friese hoenders
• Landbouwgewassen
• Fruitrassen
• Houtige gewassen
Een koe die vroeger op stal stond had verzorging nodig. Nu het dier in de ligboxenstal loopt is dat niet anders. Zo nu en dan bijvoorbeeld moeten de ‘nagels’ geknipt worden, het zogenaamde ‘poot bekappen’ of pedicuren.
Bij verkoop, of als een koe of stier ter keuring gaat, moet het dier er picobello bijstaan. Er wordt dan gepoetst en gewassen. Vroeger, toen de koeien aangebonden op stal stonden, werden de staarten wekelijks gewassen.
In de herfst kregen de dieren een scheerbeurt tegen zweetvorming. Stamboekkoeien moesten vroeger mooi gebogen en symmetrische hoorns hebben. Hiervoor werden ‘hoorngeleiders’ gebruikt.
Een koe krijgt jaarlijks een kalf. Het afkalven hoort natuurlijk te gaan, maar als een kalf net iets te groot is voor een de geboorteweg en het moederdier heeft onvoldoende kracht om het naar buiten te persen dan moet de boer een handje helpen.
Dat kan door om de pootjes van het kalf zachte touwtjes te doen en dan trekkracht uit te oefenen. Alternatief is een mechanisch trekapparaat. Al in de negentiende eeuw werden apparaten met een soort lier bedacht om het trekwerk te vergemakkelijken.
Na de oolog verdwenen deze zware apparaten en kwam er een nieuw toestel: de HK veeverlosser of ‘geboortekrik’.
Na een aanvankelijk verbod mag het apparaat sinds 2015 weer beperkt gebruikt worden. Lukt het afkalven helemaal niet, dan werd vroeger het kalf in de koe in delen gezaagd: het zogenaamd ‘offearnjen’.
Sinds circa 1965 biedt de keizersnede uitkomst.
De Lakenvelder koe is het oudste nog bestaande rundvee ras van Nederland. Het is een sterk en duurzaam dier dat zonder probleem afkalft en oud wordt. De Lakenvelder levert lekker vlees en de melk heeft een hoge kwaliteit.
De Maatschap Hoekman de Witte in Easthim heeft een bedrijf met alleen Lakenvelders. Eigenaar Tjako de Witte besloot voorjaar 2016 dat hij met de unieke melk van de Lakenvelder direct naar de consument wilde. Hij besloot er ijs van te maken.
Met een lekker Lakenvelder ijsje steunt de koper veehouders die vol overgave met dit ras werken.
Om van melkvet of room boter te maken, moet het gedurende zo’n 45 minuten in beweging worden gebracht: het karnen. De vetdeeltjes klonteren daarbij samen en scheiden zich af van de karnemelk.
Eeuwenlang was dit handwerk. De oudste karntonnen zijn de stootkarnen, waarbij een stamper in een houten ton met de hand op en neer bewogen werd.
De room werd in beweging gebracht door een schijf met gaten (‘de druif’) aan een karnstok (‘de pols’). In de loop der jaren werden verschillende typen ontwikkeld, zoals de wipkarn en de schommelkarn.
Vanaf de zeventiende eeuw verscheen de karnmolen, die aangedreven werd door een paard. Nu kon in één keer meer room verwerkt worden. Het paard liep op een karnpad, een cirkelvormig pad van klinkers.
De zwartbonte koe is, zoals we haar nu kennen, ongeveer 250 jaar in ons land. Op oude schilderijen zien we dat veel runderen vroeger andere kleuren hadden: roodbruin, wit, zwart, blauw- en geelachtig, roze, grijsbont, muisvaal en enkel- of meerkleurig.
Toen omstreeks 1750 door runderpest en overstromingen driekwart van de Nederlandse veestapel stierf, moesten de boeren zwartbonte runderen uit Denemarken en Sleeswijk-Holstein importeren. Dat zijn de voorouders van het Fries-Hollandse rundvee, vandaar de naam Fries-Holstein.
De schofthoogte van het dier lag toen rond de 1,10-1,20 meter. Door veredeling/fokkerij is dat nu 1,60 meter. Een koe kan een leeftijd van twintig jaar bereiken.
De bloeiende boterhandel in de 19e eeuw werkte vervalsing en fraude in de hand. De bond van Coöperatieve Zuivelfabrieken Friesland (BCZF) voerde daarom in 1895 het handelsmerk ‘Nedraw’ in, dat de afnemer ‘onvervalste’ Friese boter garandeerde.
In 1889 kwam de Boterwet tot stand, die voorschreef waar Nederlandse boter aan moest voldoen, want naast knoeierij was er de komst van margarine (kunstboter) waar stiekem roomboter in verwerkt werd.
in 1901 richtte de Friese Mij. van Landbouw, op initiatief van zuivelconsulent Joh. Mesdag, het eerste Botercontrolestation in Nederland op, waar fabrieken voortaan hun boter konden laten controleren. Dit station kwam in 1904 onder Rijkstoezicht. In een botervat kwam voortaan een blauw Rijksboterkeurmerk. Deze garantie deed de reputatie en de afzet van Friese boter weer stijgen.
In 1937 werd het Zuivel Kwaliteits Bureau (ZKB) opgericht dat de boter niet op vervalsing maar op kwaliteit onderzoekt. Het Botercontrolestation Friesland is in 1982 opgeheven en boter valt nu onder de bepalingen van de Warenwet.
Een volwassen koe kreeg vroeger jaarlijks in april of mei een kalf. Nu is dat het hele jaar rond. Een koe produceert ongeveer tien maanden per jaar melk.
Vanaf twee maanden vóór de geboorte van het nieuwe kalf wordt de koe niet meer gemolken, maar ‘droog gezet’ om aan te sterken voor het afkalven en een nieuwe lactatieperiode.
De meeste koeien worden twee keer per dag gemolken. Boeren melken vanouds de koeien ‘s ochtends vanaf een uur of zes en ‘s middags rond vier uur. Eeuwenlang werd er met de hand gemolken.
Met de introductie van de melkmachine verdween het handmelken. Al werd er nog lang handmatig ‘nagemolken’, om het laatste beetje melk dat de machine liet zitten te winnen want: ‘de laatste drop is de boterknop’.
Voordat een rund wordt opgenomen in het stamboek wordt het gekeurd door een keurmeester. Op speciale keuringen worden de koeien en stieren beoordeeld. De hoogste eer is het preferentschap.
Naast de hoeveelheid melk werd vanaf circa 1900 het vetpercentage van belang. Hoe vetter de melk, hoe waardevoller deze is en hoe hoger de prijs die de boer ontvangt.
Later werd hier het eiwitgehalte aan toegevoegd. Het vetpercentage en het eiwitgehalte zijn erfelijk. Koeien met veel vet en eiwit in de melk werden een begrip. Deze ‘boterkoeien’ gaven nieuw elan aan de veefokkerij.
Tot de jaren 1950 was in Friesland het exterieur belangrijk: een koe moest ‘adel’ hebben. Toen de koe letterlijk kleiner werd en steeds minder begon te produceren ging het roer om.
Rond 1980 werd de Amerikaanse Holstein geïntroduceerd, in feite een afstammeling van de eerste exportkoeien die eind negentiende eeuw naar de Verenigde Staten waren geëxporteerd.
In rap tempo werd de Nederlandse veestapel vervangen door de productievere Holsteinkoeien, van 0,7 procent in 1975 naar 95 procent in 1995.
Nu staan de Nederlandse Holstein Friesians weer aan de wereldtop met producties van wel 10.000 (kg) liter per jaar.
Friesland was vroeger een boterprovincie. Nadat de koeien gemolken waren, ging de verse melk naar de molkenkelder, waar het in melkaden maximaal 36 uur bleef staan om op te romen. De dikke laag room werd vervolgens met een roomschotel verwijderd.
Boter bestaat voor ruim 80 procent uit het vet van de melk. Het ging daarna in de karnton, waar het tot boter werd gekarnd. Het overblijvende vocht heet karnemelk.
Na het kneden en zouten kwam de boter in een botervat en was het klaar voor de verkoop. Vrijwel alle boter werd verhandeld op weekmarkten en bij (boter) wagen in de provincie.
De export vond plaats via Amsterdam en Harlingen. Tot 1880 was Engeland de grootste afnemer van Friese boter. Met Denemarken als concurrent en de komst van de margarine daalde de verkoop dramatisch.
Tot ver in de negentiende eeuw verbouwde de akkerbouwer een grote variatie aan gewassen: gerst, haver, tarwe, rogge, boekweit, erwten, bonen, wikken (tuinbonen), kanariezaad, vlas en koolzaad.
Lang werd er met de hand (breedwerpig) gezaaid, tot rond 1880 de zaaimachine opkwam. Het maaien (oogsten) gebeurde met de zicht en later met de maaimachine.
Die machine had een aflegapparaat, die het graan tot schoven verzamelde.
De latere zelfbinder maaide en bond het graan tot schoven.
De vlegel werd gebruikt om de graankorrels uit de aren te slaan. In de achttiende eeuw raakte bij de grotere boeren de dorsrol in zwang.
Met een handwan werd het kaf van het koren gescheiden. Later verscheen de aangedreven wanmolen op het erf.
De maaimachine, dorsrol en wanmolen kwamen samen in één nieuwe gecombineerde machine: de maaidorser of combine. Die verscheen vanaf 1950 steeds vaker op de Friese akkers.
Kaas was in Friesland een bijproduct. Het werd alleen gemaakt tijdens de weideperiode als er veel melk was. De afgeroomde ondermelk die bij de boterproductie was overgebleven, ging met wat stremsel in de kaasketel.
Stremsel zorgt voor het samenklonteren van melkeiwitten. Het product dat je dan krijgt heet wrongel, het restproduct is wei.
De wrongel kwam in kaasvaten, die een tijdje onder druk in een kaaspers kwamen te staan. Op de kaasplank kon het daarna enige tijd rijpen. De meeste kaas werd verkocht in de regio.
Om de smaak te verbeteren werd kaas gekruid met komijn en/of kruidnagel, zo ontstond nagelkaas. Kaas werd meestal verkocht via particuliere handelaren die eigen pakhuizen hadden.
Met de komst van de zuivelfabriek begon er vanaf circa 1900 een nieuw tijdperk voor kaas. Vanaf die tijd werd er hoofdzakelijk halfvette Goudse en Edammer kaas vervaardigd, vanwege de goede afzetmogelijkheden.
Een groot deel van de handel kwam in coöperatieve hand.
In 1770 introduceerden dominee Johannes Henricus Niewold (Wergea) en grietman Petrus Adrianus Bergsma in Akkerwoude de cichorei.
De cichorei, familie van de witlof en andijvie, werd in de achttiende eeuw gebruikt voor het produceren van een koffiesurrogaat. Het halffabricaat won aan populariteit toen in de Franse tijd de koffieprijs steeg omdat het buitenlandse handel met vooral Engeland niet was toegestaan.
De eerste chichoreifabriek werd in Huizum bij Leeuwarden opgericht. De gesneden cichoreiwortels werden in ovens gedroogd en met handmolens fijngemalen.
Met 66 fabrieken in 1819 groeide Friesland, en met name de gemeente Dantumadeel, uit tot het centrum van de Nederlandse cichoreiteelt.
De provincie leverde 40 procent van de totale Nederlandse productie. Na de Franse tijd, vanaf 1813, kwam de invoer van koffie weer op gang. In de jaren 1930 verdween de cichoreiteelt uit Friesland.
De vlasplant levert de grondstoffen voor linnen, lijnolie en veevoer (lijnkoek). Vlas werd al in de terpentijd verbouwd. Vanaf de achttiende eeuw kreeg de vlasteelt in Friesland serieuze betekenis. Deze provincie werd zelfs het belangrijkste vlasbouwgebied van Nederland.
In 1835 werd ruim 20 procent van het Friese bouwland ingenomen door vlas.
Toen er in Friesland, door een te krappe wisselbouw, ziekten ontstonden, verplaatste de vlasteelt zich deels naar Groningen.
Vlas was voor de werkgelegenheid en gunstig product omdat het tijdens de slappe winterperiode bewerkt kon worden. Braken en zwingelen in de zogenaamde braakhokken was voor (losse) arbeiders een welkome inkomstenbron, al waren de werkomstandigheden in de stoffige braakhokken tenhemelschreiend.
Door de import van goedkoop katoen in de negentiende eeuw daalde de vraag naar linnen, waardoor vlasteelt achteruit ging. Na de Tweede Wereldoorlog was het zo goed als afgelopen met de Friese vlasbouw, tijdelijke kleine oplevingen daargelaten.
Halverwege de jaren 1950 ontstond er door de grote vraag naar arbeidskrachten in de handel en industrie, een tekort aan landarbeiders. Er ontstonden veel eenmansbedrijven, ook door de opkomende mechanisatie. Eenmansbedrijven zijn kwetsbaar bij ziekte en arbeidspieken.
Wat te doen als de boer ziek werd? De oplossing was de ‘boerehelp’, in feite een vorm van uitzendwerk. In 1959 werd in Oldeboorn de eerste ‘Coöperatieve Boerenhulpverleningsdienst’ opgericht, met als doel het ‘in dienst nemen van vakbekwame agrarische medewerkers, die leden bij gedwongen afwezigheid tijdelijk vervangen en in de overgebleven tijd bij leden en derden werkzaamheden verrichten’.
In 1960 had de vereniging al 24 leden en werd de eerste bedrijfsverzorger benoemd. Er kwamen meer verenigingen die later fuseerden, totdat er uiteindelijk in het jaar 2000 één overbleef: de Coöperatie AB Fryslan.
In 2009 fuseerde AB Fryslan met collega-instelling AB Noord-Holland tot ‘AB Vakwerk’.
Na de Tweede Wereldoorlog ging de meeste melk naar de Coöperatieve zuivelfabrieken. Met het einde van de melkquotering (2015) kon er weer volop gemolken worden. Daarnaast was er eind 20ste eeuw een groeiende zuivelexport naar onder meer China gekomen.
Het leidde tot een bouwgolf met nieuwe (mega)stallen en nieuwe zuivelfabrieken. Daaronder oude en nieuwe spelers. Een oude bekende is de Lijempf, nu Ausnutria, die een grote fabriek voor baby- en kindervoeding in Heerenveen bouwde.
Kaashandelaar Aware realiseerde samen met Fonterra (weiverwerking) een hightech kaasfabriek in de zelfde plaats. De coöperatieve fabrieken kozen voor uitbreiding op de eigen locaties.
Rond 1850 steeg vooral in Engeland de vraag naar Friese boter tot ongekende hoogte. Het aanbod was echter ontoereikend.
Gevolg was dat handelaren begonnen te sjoemelen, door inferieure boter van buiten de provincie in te kopen, allerlei andere vetten door de boter te mengen en te zware botervaten te gebruiken. Engeland zocht daarop alternatieven.
Vanaf die jaren nam Denemarkten de markt over. De Denen maakten kwalitatief beter boter dankzij beter opgeleide botermakers en nieuwe productiemethoden. De Friese Maatschappij van Landbouw stuurde in 1878 de commissie Pasma naar Noord-Duitsland en Denemarken om poolshoogte te nemen. Ze kwam met een reeks technische en organisatorische aanbevelingen, zoals voorlichting via een ‘wandelleraar’ en verbeterende werkmethoden.
De commissie adviseerde ook om nieuwe ‘apparatuur’ te gebruiken om melk beter te kunnen koelen, waaronder de thermometer en de Swartsmethode. De commissie negeerde de opkomende fabrieksmatige productie van boter en kaas in Denemarken. Dat was nog een stap te ver.
Friesland was vroeger een boterprovincie. Nadat de koeien gemolken waren, ging de verse melk naar de molkenkelder, waar het in melkaden maximaal 36 uur bleef staan om op te romen. De dikke laag room werd vervolgens met een roomschotel verwijderd.
Boter bestaat voor ruim 80 procent uit het vet van de melk. Het ging daarna in de karnton, waar het tot boter werd gekarnd. Het overblijvende vocht heet karnemelk.
Na het kneden en zouten kwam de boter in een botervat en was het klaar voor de verkoop. Vrijwel alle boter werd verhandeld op weekmarkten en bij (boter) wagen in de provincie.
De export vond plaats via Amsterdam en Harlingen. Tot 1880 was Engeland de grootste afnemer van Friese boter. Met Denemarken als concurrent en de komst van de margarine daalde de verkoop dramatisch.
Margarine, kunstboter, werd in 1869 uitgevonden door de Franse scheikundige Hippolyte Mége-Mouriés. In opdracht van Napoleon III ontwikkelde hij een brood-smeersel dat soldaten op veldtocht in hun ransel konden meenemen zonder dat het, zoals boter, snel bedierf. Hij ontdekte dat de koe haar eigen lichaamsvet afgeeft in de melk.
De oorspronkelijke margarine werd dan ook uit rundvet, afgeroomde melk en gesnipperde koeienuiers vervaardigd. In Nederland stichtte Antoon Jurgens in 1871 in Oss de eerste margarinefabriek ter wereld, nagevolgd door Simon van den Bergh in 1872. Zij stonden aan de basis van wat later Unilever zou worden.
Binnen enkele jaren overvleugelde de export van margarine die van boter. In Friesland werden bedrijven als Smilde en Benninga een begrip. Door de jaren heen werd steeds meer bekend over gezonde voeding.
In 1902 kreeg Wilhem Normann patent op zijn methode om vloeibare oliën om te zetten in vaste vetten (harden). Plantaardige olie werd een alternatief voor dierlijk vet. Nu worden alle margarines gemaakt van plantaardige oliën afkomstig uit onder andere zonnebloemen, maïs, koolzaad en palmvruchten.
In 1863 werd in Friesland voor het eerst een melkmachine gedemonstreerd, maar dat was geen succes. Dit gebeurde in Wijnaldum en Kimswerd.
Pas dertig jaar later vond er een nieuwe proef plaats. Zuivelconsulent Johannes Mesdag was in 1893 op een boerderij bij Oosthem getuige van een demonstratie met een Deense machine.
Het waren in beide gevallen mechanische systemen. Pas met de toepassing van vacuüm en de uitvinding van de pulsator (drukwisselaar) kwamen er goed werkende melkmachines op de markt, zoals de Lawrence-Kennedy-Gillies (L.K.G.) melkmachine die in augustus 1912 op de Leeuwarder landbouwtentoonstelling werd gedemonstreerd en verkocht.
In 1924 schafte stamboekfokker K.N. Kuperus in Engelum, als eerste in Nederland, een sterk verbeterde Alfa-Laval melkmachine aan. Het zou tot na de Tweede Wereldoorlog duren voordat de melkmachine, vanwege een gebrek aan melkers, echt breed werd ingezet.
Friesland exporteert al vanaf de veertiende eeuw vee. In de zeventiende en achttiende eeuw was Holland een belangrijke afzetmarkt.
Halverwege de negentiende eeuw namen de omringende landen steeds meer Fries vee af.
In 1864 bijvoorbeeld importeerde Engeland 41.000 stuks slachtvee: 20 procent van de totale Friese veestapel.
Duitsland importeerde het Friese rund hoofdzakelijk voor rasverbetering.
Door de toenemende export begon de boer na 1850 na te denken over rundveeveredeling: het opvoeren van aanwezige goede eigenschappen. Hij legde daarmee de kiem voor de latere stamboeken.
Er kwamen vee-expediteurs die al voor 1900 stieren verkochten naar Amerika, Japan en Zuid-Amerika. Voorbeelden zijn K.N. Kuperus en de familie Schaap uit Deersum (1880) Een van de nieuwkomers is Bles Dairies.
In 1935 werd het eerste kalfje geboren dat verwekt was via kunstmatige inseminatie (KI). Dierenarts Jan Siebenga stond aan de wieg van deze bevruchtingsmethode.
Het fenomeen KI stamt uit het Rusland waar het al ver voor de oorlog werd toegepast bij paarden.
In de Friese Wouden werden in de jaren 1940 de eerste Friese verenigingen voor kunstmatige inseminatie opgericht.
KI was een uitkomst voor kleine boeren die zelf geen fokstier konden bekostigen. Een grote boer gebruikte de KI om voor weinig geld sperma van een mooie, kwalitatief hoogstaande stier te kopen.
De Ki groeide spectaculair van 40.000 eerste inseminaties in 1950 tot 1.654.000 in 1998.
Na fusies van kleinere KI-stations volgde in 1980 een samenwerking met het Fries Rundvee Stamboek, resulterend in het Fries Rundvee Syndicaat en nu CRV.
Het aanvankelijke succes van de speculatieve zuivelfabrieken kenterde, toen steeds meer boeren ontevreden raakten over onder andere de hoogte van de melkprijzen en mogelijk gesjoemel.
In 1886 richtten zij in Wergea de eerste Coöperatieve Zuivelfabriek op. Vele dorpen volgden dat initiatief. Binnen tien jaar had Friesland meer coöperatieve boterfabrieken (44) dan particuliere (43).
De boer was daarmee niet langer afhankelijk van de handel en particuliere ondernemers. Het geld bleef binnen de eigen bedrijfstak.
Het gaf mede aanzet tot een brede coöperatieve beweging. Voorbeelden zijn de overkoepelende coöperatie voor de export van Friese boter en kaas, de Frico (1898). Vanaf 1918 leverden de coöperaties hun ondermelk aan de Condensfabriek te Leeuwarden.
De eigen Coöperatieve Zuivelbank zorgde voor de financiering.
Door de eeuwen heen kreeg de boer te maken met veeziekten. Kloosterkronieken melden bijvoorbeeld veepestepidemieën in 1203, 1216, 1250 en 1273. Veepest was een verzamelnaam, waaronder veetyfus, longziekte, miltvuur en rundveepest vielen.
In de achttiende eeuw werd Friesland drie keer getroffen door veepestepidemieën. In 1744 stierven binnen één jaar tijd bijna 110.000 runderen. Tijdens deze veepestgolf raakte de inenting in zwang, dankzij experimenten van de Boazumer predikant Eelco Alta en de Franeker professor Petrus Camper.
In 1821 werd in Utrecht de Rijksveeartsenijschool opgericht. Een andere belangrijke speler is de Gezondheidsdienst voor Dieren, opgericht in Friesland, die aanvankelijk provinciaal en nu landelijk al zo’n honderd jaar werkt aan diergezondheidszorg.
Ook nu komen (virus)ziekten nog voor, zoals de grote MKZ-uitbraak in 2001.
Elke boer is beducht voor brand, veroorzaakt door hooibroei of blikseminslag. Bij hooibroei kan er spontaan vuur ontstaan doordat micro-organismen de temperatuur van (te) vochtig hooi laten stijgen. Door het hooi te temperaturen proberen boeren de brand voor te zijn.
Vroeger deden ze dit met een hooiroede: een ijzeren staaf die ze in de hooiberg schoven. Later zat er een thermometer aan het uiteinde. Als de temperatuur te hoog was moest het hooi uitgehaald worden: het zogenaamde ‘headollen’.
Blikseminslag is een andere veroorzaker van brand. Hoge schuren worden gemakkelijk geraakt. Vanaf 1811 werden in Friesland coöperatieve brandverzekeringsmaatschappijen opgericht. De eerste ontstond in Achlum.
In 1816 kwam de Onderlinge Brand-Waarborg-Maatschappij van Woudsend u.a. tot stand. Daarna volgden vele anderen, waaronder coöperatieven als de OBF en OTOS.
Vanaf de terpentijd stond de koe op een Friese stal: twee aan twee met de koppen naar de muur gekeerd. Het verzorgen van de dieren was erg arbeidsintensief. De boer moest zijn koeien twee keer per dag drenken, voeren, melken en de mest weghalen.
Na experimenteren met het Gelede type en de Amerikaanse boerderij kwam net voor en na de Tweede Wereldoorlog de Hollandse stal op, waarbij de koeien met de koppen naar een voergang staan. Er kwamen ook arbeidsbesparende methoden zoals de melkleiding en de uitmestinstallatie.
Met de komst van de ligboxenstal medio jaren 1960 veranderde de huisvesting radicaal. Nu haalde de koe haar eten bij het voerhek, liet ze mest vallen waar ze wilde en ging zelf naar de melkput of robot om de melk af te geven.
De stalinrichters van vroeger (Boeke en Huidekoper, Hartelust, Brouwers en De Boer) verdwenen en maakten plaats voor een nieuwe generatie zoals Spinder uit Harkema.
Het boerenleven heeft in de loop der tijden een breed scala aan culturele uitingen voortgebracht. Architectonisch bijvoorbeeld bij de bouw van boerderijen en fabrieken. In de literatuur was vooral voor de Tweede Wereldoorlog de boerenroman populair.
In die tijd en ook na de oorlog werd het ploeteren en de ‘schoonheid van het boerenleven’ vastgelegd in veelal romantische schilderijen. Andere voorbeelden zijn klederdrachten, siervoorwerpen en voertuigen als de sjees en de arrenslee.
Als laatste kunnen evenementen genoemd worden zoals ringrijderijen, keuringen en draverijen en net na de oorlog het plattelandscabaret van Tetman de Vries.
Aanvankelijk was de boer zelfvoorzienend. Maar nadat in de loop der eeuwen de economische activiteit geleidelijk toenam door bevolkingstoename, een verbeterde infrastructuur en afname van het krijgsgeweld werd de boer voedselproducent voor zijn omgeving.
Terpdorpen met goede verbindingen over water en land ontwikkelden zich. Geleidelijk ontstonden er stedelijke centra van handel en bestuur. Vanaf circa 1280 kregen sommige plaatsen stadsrechten.
Die plaatsen benadrukten hun nieuwe status met de bouw van grote kerken, het graven van grachten en het opwerpen van wallen. Bovendien kregen ze een eigen rechtspraak, gilden, een munt, marktrecht en een waag.
Vooral die laatste twee waren belangrijk voor de boer: zijn producten en vee konden nu naar de waag en de markt om verkocht te worden.
Rond 1750 werd de aardappel volksvoedsel nummer één. Arbeiders gingen vanaf die tijd braakliggende percelen van graanboeren huren om daar vroege consumptie-aardappelen op te verbouwen. Dit was arbeidsintensief werk waar grote boeren toen minder interesse in hadden.
Sommige arbeiders gingen zich later als zelfstandige kleine boer vestigen. Ze kregen de naam ‘gardeniers’. Ze waren vooral langs de noordwestelijke Waddenkust (de voormalige gemeente Barradeel) te vinden.
Later legden ze zich ook toe op andere arbeidsintensieve gewassen, waaronder erwten, bonen, kool, wortelen en koolrapen, als tweede vrucht na vroege aardappelen. Vlas werd vaak in deelbouw of op gehuurd land verbouwd.
In de herfst kocht de gardenier vaak een of meer oudere koeien om de restproducten van de akkerbouwgewassen om te zetten in melk voor eigen gebruik. De gardenier ruimde het veld in de saneringsgolf na de Tweede Wereldoorlog.
Zonder boeren geen eten, daar draait het om in dit museum. Ons land is de op een na grootste exporteur van voedsel in de wereld!
Dat is het resultaat van een eeuwenlange innovatie met veefokkerij, zuivelproductie, akkerbouw, gebouwen en mechanisatie. Friesland speelde en speelt daar een grote rol in.
Maar landbouw is meer dan alleen eten produceren. De boer is ook mede verantwoordelijk voor hoe we ons landschap inrichten, waterbeheersing, natuurbeheer, duurzaamheid, energie, onderwijs, economie en cultuur.
Mens en werk, plant en dier, gebouw en omgeving, dat zijn de thema’s die als een rode draad door de expositie lopen.
Bij ruilverkaveling ruilen landeigenaren stukken land (kavels). Oorspronkelijk was dit bedoeld om kavelversnippering tegen te gaan. De eerste ruilverkaveling in Nederland was op Ameland in 1916.
In de jaren vijftig werd het, samen met streekverbetering, een instrument binnen het moderne landbouwbeleid. Er kwam ook aandacht voor de aanleg van wegen, landverbetering, boerderijverplaatsingen, waterbeheer, uitbreidingsplannen en recreatie.
De Friese boer reageerde aanvankelijk terughoudend, maar in de jaren zestig sloeg de stemming om. Tussen 1960 en 1970 vonden veertien ruilverkavelingen plaats. In de jaren zeventig zette het proces stevig door en deed ook de akkerbouw mee.
In 1980 was Friesland van alle provincies het verst gevorderd met de herinrichting van het platteland.
Toen in 2017 de laatste ruilverkaveling werd afgesloten was meer dan tachtig procent van de provincie op de schop gegaan.
Elke herfst moeten de sloten en greppels ontdaan worden van de begroeiing (gehekkeld) om zo het oppervlaktewater goed te kunnen afvoeren. Een sloot die geheel dichtgegroeid of -geslibd was, moest geslat worden, dat wil zeggen: "uitgegraven".
Nog steeds geldt, wie niet op tijd hekkelt, wordt door het waterschap op de vingers getikt. Het zou tot de jaren 1950 duren voordat er alternatieven kwamen voor het zware handwerk met hekkel en snijzeis. Die gemechaniseerde systemen kwamen er pas na de komst van de trekker.
Friesland kreeg, als provincie met talloze sloten, verschillende fabrikanten van hekkelapparten en greppelfrezen.
Een alternatief voor de greppel is drainage. Dit dure ondergrondse buizensysteem werd vanaf circa 1910 in Friesland toegepast.
Nadat er eind 1800 in Friesland coöperatieve zuivelfabrieken kwamen, volgde er al snel samenwerking. In 1898 vormden 6 melkfabrieken de Friesche Coöperatieve Zuivel Export Vereniging, die onder merknaam Wheelbarrow (Kruiwagen) zuivelproducten ging exporteren.
In de jaren 1930 kwam er een andere naam: Frico (een combinatie van Fries en Coöperatie). Het bedrijf had al snel daarna 160 handelspartners in 62 landen.
De Coöperatieve Condensfabriek Friesland (CCF) ontstond in 1913 toen 30 zuivelcoöperaties in de provincie samen gecondenseerde melk gingen produceren en verkopen.
Eerst binnen Europa en vanaf de jaren 1920 buiten het continent (o.a. in Nederlands-Indië). Na de oorlog fuseerden veel ‘dorpsfabrieken’ tot regionale coöperaties. In 1990 fuseerde de CCF met Frico/Domo.
De naam Campina werd in 1947 voor het eerst gebruikt na een fusie tussen verschillende zuivelcoöperaties in Zuid-Nederland. Na verschillende fusies in de regio, volgde in 2003 een fusie tot FrieslandCampina.
Tot ver in de negentiende eeuw verbouwde de akkerbouwer een grote variatie aan gewassen: gerst, haver, tarwe, rogge, boekweit, erwten, bonen, wikken (tuinbonen), kanariezaad, vlas en koolzaad.
Lang werd er met de hand (breedwerpig) gezaaid, tot rond 1880 de zaaimachine opkwam. Het maaien (oogsten) gebeurde met de zicht en later met de maaimachine.
Die machine had een aflegapparaat, die het graan tot schoven verzamelde.
De latere zelfbinder maaide en bond het graan tot schoven.
De vlegel werd gebruikt om de graankorrels uit de aren te slaan. In de achttiende eeuw raakte bij de grotere boeren de dorsrol in zwang.
Met een handwan werd het kaf van het koren gescheiden. Later verscheen de aangedreven wanmolen op het erf.
De maaimachine, dorsrol en wanmolen kwamen samen in één nieuwe gecombineerde machine: de maaidorser of combine. Die verscheen vanaf 1950 steeds vaker op de Friese akkers.
Met dit model werd in augustus 1983 voor het eerst een koe automatisch aangesloten en gemolken op de Praktijkschool voor de Veehouderij en het Weidebedrijf te Oentsjerk.
Het apparaat was ontworpen door Rinke Oenema en ir. Roelof G. Middel en werd onder hun leiding gebouwd. Zij kregen er in 1985 octrooi op in de USA en in zes Europese landen.
In 1984 werd het model werkend op de Nederlandse televisie getoond in het KRO-programma 'Brandpunt in de markt'. Het was de wereldprimeur voor het automatisch melken van een koe.
Daarna is de ‘robot’ voor doorontwikkeling afgestaan aan de firma Gascoigne-Mélotte.
Het heeft tot 1995 geduurd, voordat enkele Nederlandse firma's een doorontwikkelde en betrouwbaar werkende melkrobot op de markt konden brengen.
Het jaar 1997 wordt wel het jaar van de doorbraak van de melkrobot genoemd.
Het bijzondere van het oorspronkelijke ontwerp is gelegen in het gelijktijdig aansluiten' van alle vier de spenen. De huidige melkrobots sluiten de spenen (nog) één voor één aan.
Met de komst van de zuivelfabriek moest de melk voortaan naar de fabriek worden vervoerd.
Vanaf omstreeks 1870 werd ‘melkrijden’ een nieuw beroep of (bij)verdienste.
Volgens een strak schema werd ‘s zomers twee keer en ‘s winters een keer daags de melk gehaald.
Het rammelende lawaai van de melkbussen op de wagen was decennialang een bekend geluid op het platteland.
De ‘molkrider’ haalde melk en bracht water, wei en soms andere zuivelproducten mee terug. Het bekende ‘melkbriefje’ met het melkgeld liet hij soms ingeklemd tussen deksel en melkbus achter op het erf.
Sommige boeren waren (alleen) over water bereikbaar. Dit gebeurde met de boot en ’s winters de slee.
Terwijl het transportmiddel door de jaren heen veranderde, van paard en wagen naar trekker, aanhangwagen en vrachtauto, bleef de melkbus hetzelfde.
Voor de boer betekende de melkbus een statussymbool. Hoe meer bussen ‘by de dyk’ hoe groter de melkopbrengst leek.
De melkbus werd aanvankelijk ingevoerd vanuit Denemarken. Later kwamen er fabrikanten in Gorredijk (De Jong) en Hallum (Oreel).
De zwartbonte koe is, zoals we haar nu kennen, ongeveer 250 jaar in ons land.
Op oude schilderijen zien we dat veel runderen vroeger andere kleuren hadden: roodbruin, wit, zwart, blauw- en geelachtig, roze, grijsbont, muisvaal en enkel- of meerkleurig.
Toen omstreeks 1750 door runderpest en overstromingen driekwart van de Nederlandse veestapel stierf, moesten de boeren zwartbonte runderen uit Denemarken en Sleeswijk-Holstein importeren. Dat zijn de voorouders van het Fries-Hollandse rundvee, vandaar de naam Fries-Holstein.
De schofthoogte van het dier lag toen rond de 1,10-1,20 meter. Door veredeling/fokkerij is dat nu 1,60 meter.
Een koe kan een leeftijd van twintig jaar bereiken.
Al eeuwenlang stoffeert de boerderij het landschap. Elke keer, wanneer het vanwege klimatologische of sociaal-economische omstandigheden nodig was, paste de boer het gebouw aan.
Na de terpboerderij kwam het (versteende) langhuis, met ernaast een hooiberg.
Toen de landbouw grootschaliger en commerciëler werd, was er meer ruimte nodig voor koeien en hooi bij de veeboer en graanopslag bij de akkerbouwer.
Met de middeleeuwse kloosterschuur als voorbeeld, kwam eind zestiende eeuw een nieuw type schuur op waarin hooiopslag, werkruimte en stal waren gecombineerd. Met het woonhuis er voor was de kop-(hals)-rompboerderij geboren. Onder de voorkamer kwam een melk(molken)kelder en in de hals de karnruimte.
Later, met het woonhuis onder hetzelfde dak, ontstond de stolp of stelp.
Vanaf 1880 kwamen er innovaties zoals de Gelede- en Amerikaanse boerderij.
Vanaf de jaren 1960 volgde de ligboxenstal. De hedendaagse ‘megastal’ is daar weer een variant op.
Keje is het eerste Friese paard ter wereld dat ooit geprepareerd is (2004). Het is de zoon van de beroemde fokhengst Oege. Het paard stierf na kreupelheid en een hoefbevangenheid.
Keje is geboren op de boerderij ‘Kilewier’ in Tirns vandaar de naam. De fokker is Walentina Boskma-ter Maat.
Preparateur Chris Walen uit De Triemen heeft van klei een kunstlichaam gemaakt, waarbij elke spier en elke ader te zien is. Daarvan is een afgietsel gemaakt van polyester.
Op deze manier is er een natuurgetrouw lichaam ontstaan waar het vel over gespannen kon worden.
In 2017 wonnen paard en preparateur de eerste prijs bij het Nederlands kampioenschap prepareren (jury én publieksprijs).
De Melkcontrole geeft de veehouder en veefokker objectieve cijfers over de productiviteit van het melkvee.
De melk werd per koe op een avond en de daarop volgende morgen door een onafhankelijke melkcontroleur of monsternemer gewogen en bemonsterd.
Het aantal kilogrammen melk werd in het monsterboekje genoteerd.
Op het laboratorium van de zuivelfabriek werd het vetgehalte bepaald en daaruit het aantal grammen geproduceerd vet berekend.
Over het algemeen vond de bemonstering om de veertien dagen plaats.
Aan het eind van de lactatieperiode werd de totale productie uit de zo verkregen cijfers berekend.
Deze dubbele grootvader van Adema 197 en de zoon van de grote stamvader Athleet wordt wel gezien als de grondlegger van de melk-vlees typische koe.
De stier zag het levenslicht in de stal van de befaamde Fokker Simen Ates Knol te Hartwerd.
Adema's Athleet (18301) werd in 1935 preferent (B) verklaard en kwam daarmee in de eredivisie van de fokstieren. De ‘bolle’ stond toen bij de coöperatieve fokvereniging ‘Lonneker-Enschede’.
In 1941 kwam deze stier terug naar Friesland, na aankoop door fokker Jan Wassenaar te Jelsum. De stier was toen al 12 jaar geworden en bevruchtte niet meer.
Adema’s Athleet werd afgemaakt in 1943. Zijn kop werd bewaard, geprepareerd en door Jan Wassenaar geschonken aan professor Wieger de Jong, die hoogleraar was in Wageningen.
In 1985 belandde de kop aan de muur van de kantine van het Zodiac gebouw, de thuishaven van de veeteeltstudenten, van de Universiteit van Wageningen. Vanwege de sluiting van dit gebouw werd naar een nieuwe plek gezocht.
Door bemiddeling van Prof. Rommert Politiek kwam het in bezit van het Fries Landbouwmuseum.
Het duurde even voordat de suikerbiet, beetwortel of mangelwortel, in Friesland een blijvend gewas werd.
De Friese Maatschappij van Landbouw begon in 1883 met de aanleg van proefvelden om de akkerbouw te stimuleren. Op de proefakkers kwamen (ook) suikerbieten te staan.
Het was een tweede poging want in 1812 verordonneerde Napoleon boeren in het departement ‘Vriesland’ om ruim 1.000 hectare bieten te verbouwen. Door het continentaal stelsel, het verbod op handel met Engeland, importeerde Europa geen rietsuiker meer. Napoleons verordening werd geen succes.
Pas aan het einde van de eeuw gingen de Friese boeren, vanwege de landbouwcrisis, meer suikerbieten verbouwen.
De verwerking vond plaats vanaf 1896 in de Noord-Nederlandse Beetwortelsuikerfabriek in Vierverlaten. De Friesch-Groningsche Beetwortelsuikerfabriek (1913) in Hoogkerk werd het coöperatieve alternatief.
Friesland kreeg in 1920 zijn eigen suikerfabriek, de ‘Frisia’ te Franeker. Dat werd een financieel drama, mede door een steeds dalende suikerprijs en een afnemende aanvoer. De liquidatie volgde in 1931. Deze fabriek ging de geschiedenis in als het ‘Boeretsjerkhôf’ (Boerenkerkhof).
Naast de suikerbiet werden er voerbieten verbouwd, die als veevoer dienden.
Vanaf de Gouden Eeuw tot aan de Eerste Wereldoorlog kwamen elk voorjaar duizenden seizoenarbeiders vanuit Duitsland (Westfalen of Oost-Friesland) naar Nederland om de boeren te helpen bij de hooioogst.
Ze werden hannekemaaiers, mieren of poepen genoemd. Individueel of in groepjes boden ze zich aan. In plaatsen als Leeuwarden, Bolsward, Sneek en Oldeboorn waren zelfs speciale poepenmarkten.
Friese boeren hadden gemiddeld twee tot vier hannekemaaiers aan het werk. Sommigen kwamen jaar na jaar terug bij dezelfde boer.
Ze verbleven in tenten op het land of in lege stallen en kookten hun eigen eten.
Na 1870 kwam er een einde aan deze vorm van gastarbeid. Dat kwam door de Duitse industrialisatie en economische groei, de Duits-Franse oorlog (1870/1871) én de introductie van landbouwmachines in ons land.
Halverwege de negentiende eeuw kreeg de handel in pootaardappelen betekenis. De oogst en kwaliteit van aardappelen die verbouwd werden op de zandgronden was aanvankelijk beter dan die op klei.
Door verbetering van rassen en teeltmethoden verplaatste de teelt zich later naar de kleigebieden langs de kust.
Kwamen aanvankelijk de meeste ‘poters’ uit Zeeland, na 1880 werd Friesland het belangrijkste Nederlandse potergebied.
De veredeling op proefvelden leverde nieuwe rassen op, waaronder het ‘Bintje’.
De ZPC (1917) werd de belangrijkste coöperatie voor zaaizaad en pootgoed. Ze fuseerde in 1999 met het particuliere handelshuis Hettema tot HZPC, Nederlands grootste exporteur van pootaardappelen.
De verbouw van de aardappel begon tussen 1680 en 1710 in de zuidoosthoek van Friesland. Rond 1750 verscheen de plant in de zeekleigebieden nabij dorpen als Firdgum en Tzummarum.
Het nieuwe volksvoedsel verving binnen enkele jaren de duurdere rogge. Tussen 1850 en 1890 vernegenvoudigde het aantal bebouwde hectaren. Al snel kwam er export.
In 1845 brak voor het eerst de beruchte aardappelziekte Fytoftora uit, die tot misoogsten leidde. Er kwamen tekorten en zelfs volksoproeren om de aardappelexport te verhinderen. Met Bordeauxe pap werd de ziekte bestreden.
Begin twintigste eeuw kwam er nog een ziekte bij: de aardappelmoeheid. Dat was op te lossen door twee of drie tussenjaren in te voeren of te wel ‘wisselbouw’ toe te passen.
In de jaren 1920 stapte de boer over van de smalle akkerbouwcultuur op ruggenbouw waarmee mechanisatie mogelijk werd.
Dit omvangrijke schilderstuk is gemaakt door Piet van Hem voor de grote Landbouwtentoonstelling van 1927 in Leeuwarden.
De schilder heeft als basis een foto gebruikt, waarop de keurmeesters J.J. van der Weide en K. Wijbenga een keuring uitvoeren. Het werk is niet gesigneerd omdat Van der Hem het illustratiewerk vond en het nadien vernietigd zou worden.
Door onbekende reden is het gelukkig bewaard gebleven, net als een zusterstuk. In 2016 is het schilderij gerestaureerd.
Onder de afbeelding is een stuk papier geplakt met de Friese tekst:
IN BOLLE UT SOK SKAEI, YN ALLES SKILDERACHTIG,
DY HELLET SIKERSONK OAN PUNTEN MEAR AS TACHTIG.
Vertaling: ’Een stier uit zo’n geslacht, in alles schilderachtig, die haalt waarlijk aan punten meer dan tachtig’.
Al in de negentiende eeuw voerden boeren hun koeien bij met (voer)bieten, rapen, rogge, haver, gestoomde aardappelen en lijnkoeken. Koeien produceerden daarmee extra melk.
De lijnkoeken werden gekocht bij particuliere handelaren, maar die namen het niet zo nauw.
Boeren richten daarop coöperatieve inkooporganisaties voor veevoer op, zoals de CAF in 1896.
Vanaf de jaren 1920 kwam het mengvoer (mengsel) op. Dit was tot de jaren 1960 het meest voorkomende soort krachtvoer. Het meelmengsel werd op het bedrijf gemengd met water of wei. Het meel werd in jute of papieren zakken afgeleverd. In geperste vorm waren het veekoeken die in dozen waren verpakt.
Daaropvolgend kwam de geperste mengvoerkorrel op, oftewel de ‘biks’. Die kon kant en klaar aan de koe gevoerd worden.
In 1964 kreeg Friesland de eerste bulkauto die de biks-voorraad in een silo op zolder of op het erf aanvulde.
Ongeveer een derde deel van de Friese landbouwgrond wordt gebruikt voor akkerbouw. Tegenwoordig met name voor (poot)aardappelen, graan en bieten.
Maar voordat er gezaaid en gepoot wordt, moet de grond bewerkt worden.
Naast handgereedschap als de spade, schop en schoffel gebruikt de boer al sinds eeuwen de ploeg en de eg.
Het molbord werd lang gebruikt om de grond te egaliseren.
Vanaf 1850 kwam er steeds meer mechanisatie.